Jałowiec pospolity

Jałowiec pospolity
(Juniperus communis L.)

Rodzina: cyprysowate – Cupressaceae

Nazwy ludowe i zwyczajowe:
Jodłowiec, jadłowiec, jałowiec, brzewik, cedr, kadyk, kadykowe jagody, jałowz, jałowe, jiglena.

Opis:
Jest to iglasty krzew, długowieczny (żyje do 100 lat) wyrasta na wysokość do 4 m, dwupienny, wiecznie zielony, o silnie rozgałęzionym pniu i gałęziach skierowanych ku górze lub zwisających. Kora koloru szarobrunatnego łuszczy się podłużnie. Szpilki są trwałe, równowąskie, zielonoszare rosnące po trzy w okółkach, mają długość do 15 mm i są silnie kłujące. Roślina wiatropylna, kwitnie w kwietniu lub maju. Owocem są kuliste szyszkojagody wielkości ziarna grochu zawierające trzy okrągłe nasiona. Owoce początkowo mają barwę zieloną, dojrzewają dopiero w drugim lub trzecim roku, przybierają barwę fioletowo-niebieską do czarnej. Cała roślina ma przyjemny, żywiczny zapach.

Gatunek podobny
Jałowiec sawina – Juniperus sabina L., jałowiec wirginijski – Juniperus virginiana L.
Istnieje niebezpieczeństwo pomylenia owoców jałowca pospolitego z trującymi owocami jałowca sawina (Juniperus sabina L.), który ma łuskowate liście.

Występowanie
Gatunek ten jest rozpowszechniony prawie w całej Europie, Azji środkowej i Ameryce Północnej, typowa roślina ubogich i jałowych gleb (stąd nazwa), piaszczystych i kamienistych. Występuje na suchych nieużytkach, ubogich, widnych borach sosnowych, na wrzosowiskach, ubogich pastwiskach i suchych zboczach.

Pozyskiwanie surowca
Dojrzałe szyszkojagody zbiera się późną jesienią (po przymrozkach) lub zimą. Wówczas dojrzałe owoce łatwiej opadają. Można potrząsać krzewem podkładając płachtę, lub otrząsać owoce grabkami. Nie wolno do tego celu używać kija, który powoduje łamanie gałęzi i opadanie zielonych owoców. Owoce należy przebrać i suszyć rozłożone w cienkiej warstwie w miejscu przewiewnym, przegarniając je co kilka dni. Można także suszyć je w suszarni w temperaturze do 30oC. Dobrze zebrany i wysuszony surowiec powinien zawierać owoce o barwie czarnej. Po roztarciu w palcach wyczuwa się lepką, ciągnącą się smółkę.

Skład chemiczny
Owoce: 0,2-2% olejku eterycznego, w skład którego wchodzą liczne terpeny, do 30% cukru inwertowanego, garbniki, żywice, flawonoidy, gorycze, woski, fitoncydy, sole mineralne.

Zastosowanie
Jałowiec pospolity w średniowieczu uważany był za lek uniwersalny. Św. Hildegarda zalecała go w chorobach płuc, wątroby i nerek. Z jałowcem łączono dawniej szereg zabobonów i wierzeń. Okadzano nim bydło podczas wiosennego wypędzania na pastwisko, dla ochrony przed chorobami i urokami. Dymem z jałowca odpędzano w średniowieczu „powietrze morowe”, „jagody” żuto w czasie zarazy. Gałązka jałowca noszona w kieszeni miała zapobiegać odparzeniom skóry podczas długiej podróży.

Owoce: Jako lek obecnie stosowane są prawie wyłącznie w mieszankach ziołowych jako środek moczopędny, żółciopędny, przeciwzapalny, bakteriobójczy, hamujący nadmierną fermentację w jelitach i w niewydolności wątroby. Większe dawki owoców jałowca mogą powodować uszkodzenia nerek, krwiomocz i białkomocz. Szyszkojagody jałowca są przyprawą powszechnie stosowaną do potraw mięsnych (pieczeń wieprzowa „na dziko”, tłusty drób), do peklowania mięsa, sosów, do ryb, konserw, marynat, kapusty gotowanej i kiszonej. Owoce i olejek eteryczny służą do aromatyzowania likierów i wódek (Gin, Jałowcówka, Myśliwska, Genewska), które w czasie epidemii chorób przewodu pokarmowego zapobiegały infekcji. Jest także składnikiem specjalnego piwa jałowcowego. Ulistnione pędy i owoce wykorzystuje się do wyrobu kiełbasy jałowcowej, wędzenia produktów mięsnych i ryb, oraz produkcji octu ziołowego.

Drewno: Z drewna wyrabiano ruchomą cześć dawnej ręcznej maselnicy, by zapewnić dobre zmaślanie śmietany. Drewno – czerwone, miękkie – znane w tokarstwie i rzeźbiarstwie, znajduje zastosowanie do wyrobu fajek.

Korzenie: Z długich i białych korzeni można wyplatać koszyki i inne ozdobne plecionki.

Przepisy

Odwar
1 łyżeczkę owoców jałowca zalać szklanką zimnej wody, zagotować i pić trzy razy dziennie po łyżce stołowej, celem pobudzenia ruchu robaczkowego jelit, oraz zwiększenia wydzielania soków trawiennych i żółci.

Napar
Owoce jałowca zmie­szać w równych czę­ściach z korzeniem lubczyka i lukrecji: 2 łyżeczki mieszanki za­lać 1/4 l wrzącej wody, zaparzać 10 min. i pić 1 do 2 filiżanek dziennie, stosować przy biegunkach i wzdęciach.

Informacje przygotowane przez zespół pracowników URz w ramach projektu „Traditional and wild” realizowanego przez Stowarzyszenie Pro Carpathia w Rzeszowie, współfinansowanego ze środków EFRR.