Bez czarny

(fot. M. Draganik)

Bez czarny

(Sambucus nigra L.)

Rodzina: przewiertniowate Caprifoliaceae

Nazwy ludowe i zwyczajowe:

Bess, bestek, bez, bez apteczny, bez lekarski, bez pospolity, bzina, bzowina, buzina, holunder, hyćka, hyczka, kaszka.

Opis

Jest to krzew, niekiedy niewysokie drzewo, o korze szarej lub brunatnej. Wewnątrz gałązek znajduje się wyraźny, biały rdzeń. Krzew ten ma duże, naprzeciwległe, nieparzystopierzaste liście, złożone z 5-7 eliptycznych, nierówno piłkowatych listków. Liście rozwijają się znacznie wcze­śniej niż kwiaty, które są drobne, białokremowe osadzone na długich szypułkach oraz zebrane w płaskie, baldachokształtne kwiatostany. Bez czarny kwitnie w czerwcu. Owocem bzu jest czarna lub czarnofioletowa, 3-6 nasienna, lśniąca jagoda. Owoce są soczyste, dojrzewają w sierpniu i we wrześniu.

Gatunek podobny

Dziki bez hedb – Sambucus ebulus L.

Występowanie

Rodzimy obszar występowania tego gatunku to Europa, Tu­nezja, Kaukaz, Azja Zachodnia i Indie. Poza tym jest upra­wiany w wielu krajach świata, w Polsce pospolity na całym obszarze kraju. Występuje w zaroślach, na brzegach lasów, przy drogach, na miedzach, śmietniskach i na wszelkich nieużytkach na glebach żyznych, zasobnych w wapń. Ze względu na wartości lecznicze i ozdobne, jest często sa­dzony w parkach i ogrodach.

Pozyskiwanie surowca

Surowcem zielarskim jest kwiat i owoc bzu czarnego. Zbiera się całe kwiatostany w tym czasie, gdy część kwiatów jesz­cze się w nich nie rozwinęła. Ścina się je sekatorem i układa luźno w koszykach. Nie nadają się do zbioru kwiatostany, z których opadają pierwsze przekwitające kwiaty. Zbiór kwia­ tów można prowadzić tylko w dni suche i po obeschnięciu rosy. Zbiór mokrych kwiatów powoduje, że ciemnieją one w czasie transportu i suszenia. Nie należy również dopusz­czać, by w czasie transportu kwiaty były zgniecione. Suszy się całe kwiatostany w dni suche i pogodne w warunkach naturalnych, w miejscach przewiewnych i zacienionych, rozkładając je cienką warstwą albo rozwieszając na drutach lub sznurkach. Suszenie należy przerwać, gdy kwiaty są już suche, a szypułki jeszcze elastyczne. Wówczas ociera się kwiaty na sitach lub ręcznie osmykuje z szypułek. Dobrze wysuszony kwiat powinien zachować białokremową barwę. Przy zbiorze owoców ścina się całe baldachy wówczas, gdy wszystkie owoce są dojrzałe, czarne, lśniące. Ścięte kiście układa się w płaskich koszach ostrożnie, aby nie pognieść owoców i jak najszybciej przenosi się do suszarni ogrzewa­nej, początkowo w temp. 30^oC, później do 55^oC. Wysuszo­ne owoce ociera się na sitach i oczyszcza z szypułek.

Skład chemiczny

W kwiatach bzu czarnego występują flawonoidy, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, garbniki, ślady olejku eterycznego, nieznany bliżej związek zwiększający wydzie­lanie potu, witaminy A, B i C oraz sole mineralne.

Owoce zawierają około 20% cukrów redukujących i 3,5% pektyn, około 3% garbników, zespół 3 barwników antocy-janowych, kwasy wielofenolowe, kwasy organiczne, wita­miny z grupy B, karotenoidy oraz sole mineralne.

Zastosowanie

Bez czarny znany był już ludom pierwotnym, o czym świad­czą nasiona znalezione w wykopaliskach z epoki kamien­nej. W starożytności stosowano owoce bzu jako środek moczopędny, przeczyszczający oraz przeciw ukąszeniom żmij, oparzeniom, wrzodom itd. W lecznictwie ludowym kwiaty bzu czarnego były szeroko stosowane jako lek na­potny, przeciwgorączkowe oraz do okładów przy egzemach i wrzodach, jak również na dolegliwości gardła. Sok i powi­dła z owoców bzu od najdawniejszych czasów stosowane były w chorobach gorączkowych. Wykorzystywano również korę i liście tej rośliny. We współczesnej medycynie bez czarny znajduje również szerokie zastosowanie, przeważ­nie w chorobach gorączkowych. Wykazuje także działanie moczopędne. Odwary z kwiatów są również zalecane do płukania gardła i jamy ustnej, przy anginie, grypie itp. Moż­na je także dodawać do kąpieli kosmetycznych. Owoce bzu zaliczane są do tzw. środków czyszczących krew. Mają też duże znaczenie w chorobach reumatycznych, niektórych schorzeniach skórnych, czy chorobach zakaźnych.

Przepisy

Odwar

Odwar z kwiatów bzu. 1 i 1/2 łyżki kwiatów bzu zalać 1 szklanką zimnej wody i ogrze­wać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3 min. Odstawić na 15 min. i przecedzić. Pić 1/3- 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie między posiłkami jako środek moczo­pędny. Jako środek napotny i przeciw-gorączkowy wypić wieczorem po posiłku szklankę odwaru z dodatkiem 1-2 łyżek soku malinowego. Odwar z kwiatów bzu z dodatkiem Azulanu można stosować zewnętrznie do okła­dów i płukania jamy ustnej.

Odwar

Zmieszać po 20 g kwiatów bzu czarne­go, kwiatów wiązówki błotnej, liści brzozy, ziela nawłoci i ziela połonicznika. Zalać 3 łyżki mieszanki 3 i 1/2 szklankami gorącej wody i ogrze­wać do wrzenia. Gotować łagodnie pod przykryciem 3-5 min. Odsta­wić na 10-15 min. i przecedzić. Pić 3-4 razy dziennie między posiłkami po 3/4-1 szklanki jako środek moczopędny.

Informacje przygotowane przez zespół pracowników URz w ramach projektu „Traditional and wild” realizowanego przez Stowarzyszenie Pro Carpathia w Rzeszowie, współfinansowanego ze środków EFRR.